Η Τέχνη ως θεραπευτικό μέσο.

Πάντοτε, η τέχνη λειτουργούσε ως μέσο για την ψυχική και νοητική έκφραση του ανθρώπου και όλα τα είδη δημιουργικής ή καλλιτεχνικής έκφρασης αποτελούν έναν τρόπο εξωτερίκευσης του ενδόμυχου εαυτού μας. Η εφευρετική διαδικασία της δημιουργίας συμβάλει στη βελτίωση και ενδυνάμωση της σωματικής, ψυχικής και συναισθηματικής ευεξίας. Κάθε άτομο, ανεξάρτητα από την ηλικία ή τις γνώσεις που διαθέτει, έχει την ικανότητα να εκφράσει την ψυχική του διάσταση, τις εμπειρίες, τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις ιδέες, τις επιθυμίες και τις ανάγκες του, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Με λίγα λόγια, μέσω της τέχνης, το άτομο προβάλλει ένα μέρος της προσωπικότητάς του. Για παράδειγμα, οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται στην Εικαστική Θεραπεία, βασίζονται στο γεγονός ότι κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από το εάν έχει λάβει ή όχι κάποια εκπαίδευση στην τέχνη, έχει μία λανθάνουσα ικανότητα να προβάλει τα πιο θεμελιώδη συναισθήματα και τις εσωτερικές του συγκρούσεις, δίνοντας τους (οπτική) μορφή. 

Η ψυχοθεραπευτική ιδιότητα της τέχνης βασίζεται στην πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική έκφραση, μέσω της δημιουργικής διαδικασίας, βοηθά τα άτομα να επιλύουν συγκρούσεις και προβλήματα, να αποκτούν διαπροσωπικές δεξιότητες, να διαχειρίζονται τη συμπεριφορά τους, να μειώνουν το στρες, αλλά και να αυξάνουν την αυτοπεποίθηση και την αυτογνωσία τους. Απευθύνεται σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες, διαφορετικών αναγκών και προσδοκιών (παιδιά, ενήλικες, έφηβους, ηλικιωμένους) και μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά ή ενισχυτικά σε καταστάσεις, όπως: άγχος ή κατάθλιψη, καθώς και σε άλλα ψυχικά ή συναισθηματικά προβλήματα, ψυχικές νόσους και αναπτυξιακές διαταραχές, όπως: αυτισμός, διπολική διαταραχή κ.λπ. Επιπλέον, η τέχνη δύναται να χρησιμοποιηθεί τόσο επουλωτικά όσο και διαγνωστικά σε θέματα: σχέσεων και οικογένειας, κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας, κοινωνικού αποκλεισμού, απώλειας, ψυχικού τραύματος και μετατραυματικού στρες. Για τον Carl Jung, «η τέχνη, σε κάθε μορφή της, μπορεί να αποτελέσει έναν καθρέφτη των σκέψεων και των συναισθημάτων, δίνοντάς τους μορφή μέσα από την εικόνα ή τη μουσική».  

Τα ψυχικά και πνευματικά οφέλη της τέχνης αναγνωρίζονται ολοένα και περισσότερο, ειδικότερα στις μέρες μας που οι τέχνες, όχι μόνο αλληλοσυμπληρώνονται, αλλά συνενώνονται και συνδυάζονται με τις επιστήμες. «Η τέχνη στις αρχές της ήταν μαγεία, μια μαγική βοήθεια», γράφει ο Έρνστ Φίσερ στο βιβλίο του «Η αναγκαιότητα της τέχνης». Ο Joseph Beuys ομολογεί πως

κάθε άνθρωπος είναι καλλιτέχνης και ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να εντοπίζει τα τραύματα της κοινωνίας και να φροντίζει για την επούλωσή τους, μέσα από μια διαδικασία ανάρρωσης. 

Εργαλεία της θεραπείας μέσω των τεχνών μπορούν να αποτελέσουν απλά υλικά, όπως: μολύβια, πινέλα, καμβάδες, εργαλεία γλυπτικής και χαρακτικής, εικόνες, φωτογραφίες, κολάζ, μουσική, βίντεο και οτιδήποτε άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί! Σε μια διαδικασία που λειτουργεί εκ των πραγμάτων αγχολυτικά, ο πειραματισμός, η αυτοεκδήλωση και η φαντασία είναι εξίσου σημαντικά εργαλεία, όπως επίσης και η ενσυναίσθηση από την πλευρά του ειδικού/ θεραπευτή, υπό την καθοδήγηση του οποίου διεξάγεται η θεραπευτική διαδικασία. Η καλλιτεχνική δημιουργία λειτουργεί ως επικοινωνιακό εργαλείο μέσω εσωτερικών διεργασιών, αλλά και της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Ο θεραπευόμενος χρησιμοποιεί την τέχνη για να εκφράσει μια εσωτερική ψυχική διεργασία αυθόρμητα, με άμεση πρόσβαση στο ασυνείδητο. Κατά τον Sigmund Freud, με τον όρο ασυνείδητο αναφερόμαστε στο τμήμα του ψυχισμού του ατόμου, το οποίο δε γίνεται αντιληπτό σε συνειδητό επίπεδο κι εκεί εδράζουν οι πιο θεμελιώδεις σκέψεις και συναισθήματα του ανθρώπου. Ο Alton Ehrenzweig έχει περιγράψει με τον πιο εύστοχο τρόπο αυτή τη διαδικασία: «Το μέσον, καθώς διαψεύδει τις καθαρά συνειδητές προθέσεις του καλλιτέχνη, του επιτρέπει να έρθει σε επαφή με τις πιο απωθημένες πτυχές της προσωπικότητάς του και να τις φέρει στην επιφάνεια. Η τέχνη από μόνη της είναι αποκαλυπτική και οι εικόνες που προκύπτουν έχουν θεραπευτικό πρόσημο, είτε συνειδητά, είτε ασυνείδητα».  

Λαμβάνοντας ως δεδομένο την πεποίθηση ότι η τέχνη όντως επηρεάζει θετικά την ψυχολογική και σωματική υγεία του ανθρώπου, θα λέγαμε γενικά ότι δεν απαιτείται απαραίτητα η δημιουργία κάποιου είδους έργου τέχνης, όπως για παράδειγμα ένας πίνακας ή μια μουσική σύνθεση. Η θεραπευτική επίδραση της τέχνης, με την ευρύτερη έννοια, μπορεί να συμπεριλαμβάνει την κατανάλωση τέχνης μέσω διαδικασιών, όπως είναι η επίσκεψη σε μουσεία και θεατρικές παραστάσεις. Λέγεται ότι η ενασχόληση με τον πολιτισμό (δηλαδή το να παρακολουθεί κανείς συναυλίες, εκθέσεις, να διαβάζει βιβλία κτλ.) μπορεί να βοηθήσει στη διεύρυνση της γνωστικής εφεδρείας, μιας παραμέτρου που μετρά την ανθεκτικότητα του εγκεφάλου στην παρακμή που σχετίζεται με την ηλικία. Ωστόσο, το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για τις νεαρότερες ηλικίες, καθώς έρευνες έδειξαν πως η παρακολούθηση προγραμμάτων τέχνης φαίνεται να μείωσαν την αίσθηση πονοκεφάλου και του παροδικού στρες που ένιωθαν τη συγκεκριμένη στιγμή οι έφηβοι συμμετέχοντες. Η Girija Kaimal, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Θεραπείας μέσω της Τέχνης του Πανεπιστημίου Drexel, αναφέρει: «Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους η τέχνη μπορεί να βοηθήσει και αυτοί μπορεί να είναι συναισθηματικοί, σωματικοί ή πνευματικοί. Αυτή ακριβώς είναι η δύναμη της τέχνης… Μπορεί να σου δώσει ακριβώς αυτό που χρειάζεσαι για να βελτιώσεις την υγεία σου».  

Εν κατακλείδι, οι θεραπευτικές ιδιότητες της τέχνης είναι αδιαμφισβήτητες τόσο για τους δημιουργούς όσο και για τους αποδέκτες της. Πλέον, αρκετές μορφές τέχνης χρησιμοποιούνται ως θεραπευτικές προσεγγίσεις, με κοινό χαρακτηριστικό τη δυνατότητα του ανθρώπου να συμμετέχει ο ίδιος ως δημιουργός και συν-δημιουργός. Παιγνιοθεραπεία, Χοροθεραπεία, Μουσικοθεραπεία, Δραματοθεραπεία, Εικαστική Θεραπεία, Ψυχόδραμα, αλλά και η Φωτογραφία και η Ερμηνεία Παραμυθιών είναι μερικές μόνο από τις σύγχρονες μεθόδους που χρησιμοποιούνται θεραπευτικά στις μέρες μας. Άλλωστε, η τέχνη, με όλη τη μαγεία και την ομορφιά της, έχει την ικανότητα να εκτονώνει, να προβληματίζει, να συγκινεί και να επουλώνει!