15 Νοεμβρίου, Ημέρα του Φυλακισμένου Συγγραφέα. Λογοτεχνία σε αιχμαλωσία…

«Φυλακίζεται η σκέψη; 

Πώς μερεύει ο νους; 

Ποια σκόνη πέφτει πάλι και σκεπάζει τις μέρες μου; 

«Κλουβί» τι είναι; 

«Ορίζοντας»; 

Τι σημαίνει «μεσοπέλαγα»; 

Ποιο είν’ το κελί μου; -ξέχασα… 

Πώς ορίζεται η φαντασία; 

Ζωντανός είμαι ακόμα, μου είπαν. 

Μα, πότε θα γεννηθώ;» 

Καθώς αναρωτιόμουν τι θα μπορούσε να ξορκίσει το σκοτάδι και τον ζόφο της φυλακής, μόνο στίχους μπόρεσα να σκεφτώ… 

«Κι όμως, τον πρώτο καιρό που με φυλακίσανε, το πιο σκληρό ήταν ότι σκεφτόμουν σαν ελεύθερος άνθρωπος. Παραδείγματος χάρη, μ’ έπιανε η επιθυμία να βρεθώ σε μια παραλία και να κατέβω στη θάλασσα. Όταν φανταζόμουν τον ήχο από τα πρώτα κύματα κάτω από τις πατούσες μου, το κορμί μου να μπαίνει στο νερό και την αίσθηση ελευθερίας που έβρισκα εκεί μέσα, ένιωθα αμέσως πόσο στενοί ήταν οι τοίχοι της φυλακής. Όμως αυτό κράτησε μερικούς μήνες. Ύστερα, δεν είχα πια παρά τις σκέψεις ενός φυλακισμένου». Σε αυτές τις έξι γραμμές του μυθιστορήματός του με τίτλο «Ο Ξένος», ο Καμύ προσπαθεί να σκιαγραφήσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του φυλακισμένου ήρωά του, Μερσώ. Πώς νιώθει άραγε κάποιος που είναι καταδικασμένος να ζήσει στο σκοτάδι ενός κελιού, μακριά από τον ήλιο, τα χρώματα, τον έρωτα, τη φύση; 

Αρκετοί υπήρξαν οι συγγραφείς που κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού τους στη φυλακή ή την εξορία βρήκαν «άσυλο» στο χαρτί. Όπως ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι που έγραψε τα πρώτα του ποιήματα μέσα στη φυλακή, τα οποία όμως δυστυχώς δε διασώθηκαν. Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέδρα εμπνεύστηκε την ιστορία (και λέγεται πως συνέγραψε ένα μέρος) του «Δον Κιχώτη», ενώ βρισκόταν στις φυλακές της Σεβίλλης. «Η ελευθερία, Σάντσο, είναι ένα από τα πιο πολύτιμα αγαθά που οι ουρανοί χάρισαν στους ανθρώπους» είναι ίσως η διασημότερη φράση αυτού του κλασικού έργου της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ενώ, ο Σελαχαττίν Ντεμίρτας, πρώην αρχηγός του Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών, έγραψε το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Πριν το ξημέρωμα» μέσα στις τουρκικές φυλακές υψίστης ασφαλείας, όπου και κρατείται ακόμη (από το 2016) με την κατηγορία της «τρομοκρατικής δράσης». Το βιβλίο του είναι αφιερωμένο στις γυναίκες που δολοφονήθηκαν ή έπεσαν θύματα βίας, λόγω του φύλου τους. «Ο χώρος του αυλισμού της φυλακής μας είναι σαν ορθογώνιο πηγάδι από μπετόν, τέσσερα επί οχτώ, εκεί περίπου. Αλλά όσο και να τον περπατάς, δε φτάνεις στην άκρη του. Αρχίζεις το πρωί το περπάτημα, βραδιάζει, κι εσύ δεν έχεις φτάσει πουθενά», γράφει στο πρώτο κεφάλαιο.  

Ο Marcos Ana ήταν ποιητής και κρατούμενος στην Ισπανία του Φράνκο. Έμεινε 23 χρόνια στη φυλακή και αναφέρεται ως ο πολιτικός κρατούμενος με τα περισσότερα χρόνια φυλακής στην παγκόσμια ιστορία. Ήταν μόλις 19 ετών όταν συνελήφθη το 1939. Περιγράφοντας απόλυτα την ψυχοσύνθεση ενός ατόμου που δεν πρόλαβε καν να ζήσει, γράφει μέσα στο κελί του:  

«Πείτε μου πώς μοιάζει ένα δέντρο. 

Διηγηθείτε μου το τραγούδι ενός ποταμού 

όταν εκείνος καλύπτεται από πουλιά. 

Μιλήστε μου για τη θάλασσα. 

Μιλήστε μου για την ευρεία μυρωδιά της υπαίθρου. 

Για τα αστέρια. Για το αγέρι. 

Απαγγείλετε μου για έναν ορίζοντα χωρίς κλειδαριά 

και χωρίς κλειδί 

όπως το καλύβι ενός φτωχού. 

Πείτε μου πως είναι το φιλί μιας γυναίκας. 

Δώστε μου το όνομα του έρωτα, δεν το θυμάμαι. 

Οι νύχτες ακόμα ευωδιάζουν 

 από ερωτευμένους με ρίγη πάθους 

κάτω από το φεγγάρι; 

Ή έχει μείνει μονάχα αυτός ο λάκκος 

το φως ενός τάφου 

και το τραγούδι της ταφόπλακας μου; 

22 χρόνια, ξέχασα ήδη 

τη διάσταση των πραγμάτων 

το χρώμα τους, το άρωμα τους… 

Γράφω στα τυφλά: η θάλασσα, η εξοχή. 

Λέω δάσος και έχω χάσει 

τη γεωμετρία ενός δέντρου. 

Μιλώ για να μιλήσω για θέματα 

που τα χρόνια μου έσβησαν. 

Δεν μπορώ να συνεχίσω: ακούω τα βήματα του σωφρονιστικού υπαλλήλου». 

Ο ονειροπόλος, ειρηνιστής και αγωνιστής Ναζίμ Χικμέτ καταδικάστηκε για τις αριστερές του ιδέες και την κομμουνιστική του δράση, μα καθ’ όλη τη διάρκεια της κράτησής του δε σταμάτησε να ζωγραφίζει και να γράφει επιστολές και ποιήματα, δίνοντας κουράγιο τόσο στους δικούς του ανθρώπους όσο και σε όλους τους αδικημένους. Τα ερωτικά του ποιήματα με τίτλο «Γράμματα στην αγαπημένη» (1942-46) αναβλύζουν τρυφερότητα και καταγράφουν τα συναισθήματα που προκαλεί η στέρηση ενός αγαπημένου προσώπου, αλλά και τη δύναμη του φυλακισμένου να ελπίζει. Στα ατέλειωτα χρόνια της φυλακής ο Χικμέτ δεν παραδίδεται στο σκοτάδι, παρότι είναι «ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε, ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει». Πίσω από τους υγρούς τοίχους του κελιού και τα βαριά κάγκελα γράφει τα πιο τρυφερά ερωτικά πολιτικά γράμματα. «Η πιο όμορφη θάλασσα, το πιο όμορφο παιδί, οι πιο όμορφες μέρες και τα πιο όμορφα λόγια» προσφέρονται στην αγαπημένη του Πιραγιέ, ως μια υπόσχεση για το αύριο.

Όμορφο που’ ναι να σε συλλογιέμαι 

«Όμορφο που ‘ναι να σε συλλογιέμαι 

μέσα απ’ τους θορύβους του θανάτου 

και της νίκης. 

Να συλλογιέμαι εσένανε 

μέσα απ’ τη φυλακή 

κι έχοντας περασμένα τα σαράντα. 

Όμορφο που ‘ναι να σε συλλογιέμαι. 

Να το ‘να χέρι σου 

σ’ ένα ύφασμα γαλάζιο ξεχασμένο, 

ξεχασμένο. 

Και να — να’ μαι στα μαλλιά σου 

η ραθυμιά η περήφανη 

της Ινσταμπούλ, της γης μου. 

Όμορφο που ‘ναι να σε συλλογιέμαι, 

να γράφω λόγια ‘σένα, 

να σε κοιτάζω πλαγιασμένος 

έτσι ανάσκελα μες στο κελί μου. 

Μια λέξη που ΄χες πει 

την τάδε μέρα, 

στο τάδε μέρος. 

Όχι η λέξη η ίδια 

μα αυτός ο τρόπος που είχε, 

που είχε μέσα της 

να κλείνει όλο τον κόσμο. 

Όμορφο που ‘ναι να σε συλλογιέμαι. 

Για σένα θα σκαλίσω ακόμα 

τόσα πράγματα. 

Θα φτιάξω ένα μικρό κουτί, 

ένα δαχτυλίδι. 

Θα υφάνω τρεις οργιές μετάξι. 

Και ξαφνικά πετιέμαι ορθός, 

τρέχοντας να χουφτώσω 

του παραθυριού τα κάγκελα. 

Και να φωνάζω στον γαλάζιο ουρανό 

της λευτεριάς, 

όλα μου τα τραγούδια 

που ΄γραψα για σένα». 

Στις 25 Σεπτεμβρίου 1945, γράφει: «25 Σεπτέμβρη 1945. Εννιά η ώρα. Στην αυλή χτύπησε το καμπανάκι, κλείνουν όπου να’ ναι τα κελιά. Η φυλακή κράτησε κάπως παραπάνω αυτή τη φορά. 8 χρόνια. Να ζεις είναι μια υπόθεση γεμάτη ελπίδα, αγαπημένη μου. Να ζεις είναι μια υπόθεση σοβαρή, όπως  και το σ’ αγαπώ». Την αμέσως επόμενη μέρα θα γράψει: «Το χειρότερο είναι να κουβαλάει ο άνθρωπος τη φυλακή μέσα του».  

Αλλά και ο «Μικρόκοσμος» του Χικμέτ είναι ένα συγκλονιστικό ποίημα– σπαραγμός για τα «δεσμά» του ανθρώπου και καθετί που του στερεί την ελευθερία. 

Μικρόκοσμος 

«Και να, τι θέλω τώρα να σας πω 

Μες στις Ινδίες, μέσα στην πόλη της Καλκούτας, 

φράξαν τον δρόμο σ΄ έναν άνθρωπο. 

Αλυσοδέσαν έναν άνθρωπο `κει που εβάδιζε. 

Να το λοιπόν γιατί δεν καταδέχουμαι 

να υψώσω το κεφάλι στ΄ αστροφώτιστα διαστήματα. 

Θα πείτε, τ΄ άστρα είναι μακριά 

κι η γη μας τόση δα μικρή. 

Ε, το λοιπόν, ό,τι και να είναι τ΄ άστρα, 

εγώ τη γλώσσα μου τους βγάζω. 

Για μένα, το λοιπόν, το πιο εκπληκτικό, 

πιο επιβλητικό, πιο μυστηριακό και πιο μεγάλο, 

είναι ένας άνθρωπος που τον μποδίζουν να βαδίζει, 

είναι ένας άνθρωπος που τον αλυσοδένουνε». 

«Κανένας δεν πρόκειται να ακούσει την κραυγή μου ούτε κανένα παράπονο μου. Όλα θα γίνουν σιωπηλά, με τακτ, για να μην χαλάσει ο μακάριος ύπνος των μακάριων κατοίκων αυτού του οργανωμένου κράτους. 

Κοιμήσου ήσυχα καλοζωισμένε και αποχαυνωμένε κόσμε της μεγάλης Γερμανίας. Και σεις από την υπόλοιπη Ευρώπη, οι υγιώς σκεπτόμενοι. Κοιμηθείτε ήσυχα σαν πεθαμένοι. Η κραυγή μου δεν θα σας ξυπνήσει. Δεν ξυπνούν ποτέ οι κάτοικοι ενός νεκροταφείου. Όσοι αγανακτήσουν θα ξεσηκωθούν, είμαι σίγουρη. Θα είναι εκείνοι που δουλεύουν ολημερίς, εκείνοι που τους σακατεύετε σωματικά για να μην μπορούν να σκεφτούν, όλοι οι μετανάστες: Τούρκοι, Ισπανοί, Έλληνες, Άραβες κι όλοι οι άλλοι εξαθλιωμένοι και προδομένοι της Ευρώπης και μαζί με αυτούς και οι γυναίκες που δέχτηκαν την καταπίεση, τον εξευτελισμό και την εκμετάλλευση. Όλες αυτές θα μάθουν γιατί με κρατάτε εδώ μέσα και γιατί το κράτος σας θέλει να με δολοφονήσει σα μάγισσα του μεσαίωνα. Για σας την εξουσία υπάρχουν ακόμη και σήμερα μάγισσες που πρέπει να καθηλώνονται μπροστά στους αργαλειούς, στις μηχανές, στις πρέσες, τις γραμμές παραγωγής, μέσα στο θόρυβο και τις διαταγές. Και γκάπα γκουπ πρέσα, σφυρί, τρυπάνι, κινητήρας, καζάνια, φωνές και θόρυβος. Θόρυβος, φτάνει πια με τη σιωπή, πρέσα, σφυρί, τρυπάνι, καζάνια, αέριο και θόρυβο. Το αέριο, βγαίνει αέριο, εμετός, αηδία. Η αλυσίδα της παραγωγής έχει το δικό της ρυθμό. Δεν υπάρχει πια χρόνος, μόνο ρυθμός. Ρυθμός. 

Σταματήστε τις μηχανές. Ησυχία. Τι υπέροχο πράγμα η σιωπή. Ευχαριστώ δεσμοφύλακες που μου χαρίσατε αυτή την απίθανη και σπάνια απόλαυση της σιωπής. Το απόλυτο. Τι απόλαυση για όλες μου τις αισθήσεις! Σα να μοιάζει να βρίσκομαι στον παράδεισο. Δεσμοφύλακες, δικαστικοί, κομματάρχες σας αγνοώ όλους. Δεν θα μπορέσετε να με βγάλετε από εδώ μέσα τρελή εκτός κι αν με σκοτώσετε. Μα το μυαλό μου θα είναι καθαρό, θα είμαι απόλυτα υγιής κι όλοι θα ξέρουν με σιγουριά ότι εσείς είστε οι δολοφόνοι, μια κυβέρνηση ένα κράτος δολοφόνων». 

Αυτά ήταν τα λόγια της Ουλρίκε Μάινχοφ στην «Επιστολή από τη Νεκρή Πτέρυγα» (όπως ονόμαζε τα λευκά κελιά), όπου φυλακίστηκε από το γερμανικό κράτος για τη συμμετοχή της σε ακροαριστερή τρομοκρατική οργάνωση. Το Μάη του ‘76 η Μάινχοφ βρέθηκε απαγχονισμένη στο κελί της, ενώ λίγες ημέρες πριν είχε προειδοποιήσει την αδερφή της στο επισκεπτήριο: Αν μάθεις πως αυτοκτόνησα, να είσαι σίγουρη πως ήταν φόνος! Το κείμενο της μεταφέρθηκε κρυφά εκτός φυλακής και δημοσιεύθηκε, εμπνέοντας όσους το διάβασαν. 

«Θέλω να νικήσω, αφού δεν μπορώ να νικηθώ», γράφει ο Αλέξανδρος Παναγούλης. Είχε ζητήσει να τον εκτελέσουν, αλλά εκείνοι προτίμησαν να τον καταδικάσουν στον αργό θάνατο της φυλακής. Μα ούτε και κάτω απ’ τις οδυνηρές συνθήκες της παρατεταμένης απομόνωσης και των βασανιστηρίων «μπόρεσε να νικηθεί». Απόδειξη συνιστούν τα ποιήματα που έγραψε στις φυλακές του Μπογιατίου, τα οποία αποτελούν ωδή στην ελπίδα και στην πίστη στον άνθρωπο και την ίδια τη ζωή. 

Η Μπογιά 

«Ζωντάνεψα τους τοίχους 

φωνή τους έδωσα 

πιο φιλική να γίνουν συντροφιά 

Κι οι δεσμοφύλακες ζητούσαν 

να μάθουνε που βρήκα τη μπογιά 

Οι τοίχοι του κελιού 

το μυστικό το κράτησαν 

κι οι μισθοφόροι ψάξανε παντού 

Όμως μπογιά δε βρήκαν 

γιατί στιγμή δε σκέφτηκαν 

στις φλέβες μου να ψάξουν. 

Σ.Φ.Μ. — Απομόνωση — Ιούνιος 1971. Μετά από μια απόπειρα απόδρασης που έκανα στις 2 Ιουνίου. Μου είχανε αφαιρέσει τα πάντα. Δεν είχα ούτε ένα μολύβι ούτε λίγο χαρτί. Ούτε ένα βιβλίο ή μια εφημερίδα. Η απομόνωση γινότανε σκληρότερη. Με αίμα ζωγράφιζα στους τοίχους του τάφου μου την αηδία μου για την Χούντα, την οργή μου και την απόφαση για συνέχιση του αγώνα. Αυτές οι γραμμένες με αίμα λέξεις ήταν πραγματικά ζωγραφιές, που «ομόρφαιναν» το κελί μου. Ήταν μια συντροφιά που όταν την σκότωναν, εγώ την ανάσταινα με καινούργιο αίμα. Αυτούς τους στίχους τους πρωτόγραψα με αίμα εκείνες τις μέρες πάνω σ’ ένα πακέτο τσιγάρων». 

Το βιβλίο «De profundis» του Όσκαρ Ουάιλντ γράφτηκε το 1897, ενώ ο ίδιος εξέτιε την ποινή του στη φυλακή του Ραϊντινγκ και φυλασσόταν στο Βρετανικό Μουσείο εξήντα χρόνια μετά τον θάνατό του. Πρόκειται για μία αυτοβιογραφία, από εκείνες που ξεσκεπάζουν τον άνθρωπο -μία «Εκ βαθέων» εξομολόγηση. Όταν του δόθηκε μελάνι και πένα, ο Όσκαρ άρχισε να γράφει ένα μακροσκελέστατο γράμμα στον φίλο του Άλφρεντ Ντάγκλας. «Άμα βρίσκεται κανείς δεκαοχτώ μήνες μέσα σ’ ένα κελί φυλακής, βλέπει τα πράγματα αλλιώς. Το θέαμα σε απολιθώνει (…) Αρχίζεις τώρα να στοχάζεσαι τι είναι η αγάπη και ποια η ουσία της αγάπης; Δεν είναι πολύ αργά για να το μάθεις, αν και για να σου το διδάξω χρειάστηκε να κατοικήσω σ’ ένα κελί φυλακής. Ύστερα απ’ τη φοβερή για ‘μένα ετυμηγορία, αφού φόρεσα τη στολή των καταδίκων και κλείστηκαν οι πόρτες, σωριάστηκα καταμεσής στα ερείπια της θαυμαστής μου ζωής, συντριμμένος από την αγωνία, παραζαλισμένος απ’ τον τρόμο, αποβλακωμένος απ’ τον πόνο. Όμως, δεν ήθελα να σε μισήσω. Κάθε πρωί ξανάλεγα μέσα μου: Πρέπει σήμερα να διατηρήσω την αγάπη στην καρδιά μου, γιατί αλλιώς πώς θα μπορούσα να ζήσω ως το τέλος της μέρας;» 

Εξίσου, ο Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας Αντόνιο Γκράμσι κατάφερε να συγγράψει 2. 848 σελίδες χειρόγραφων σημειώσεων κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη φυλακή, στην οποία βρέθηκε λόγω των αριστερών ιδεών του και της δράσης του ως κομμουνιστής. Τα γράμματά του προς την οικογένειά του διαπνέονται από τον πόνο ενός ανθρώπου που αγάπησε τη φύση και τη λογοτεχνία και τώρα τα στερείται. Στο κελί του νιώθει πως έχει μόνο «δύο ώρες αέρα». Με τις επιστολές του  προς τη μητέρα, τη γυναίκα και τα παιδιά του, προσπάθησε όχι μόνο να ξεφύγει από τα στενά όρια της φυλακής, αλλά και να εμφυσήσει στους γιούς του τις αξίες της ζωής και την αγάπη του για τα βιβλία, επιχειρώντας να αναπληρώσει το κενό της απουσίας του. «Μου φαίνεται ότι μίλησα πολύ και πάλι δε χωράνε οι λέξεις, με στενεύουν». «Να μελετάς καλά/ Να σχεδιάζεις όπως σου αρέσει/ Να κρατάς τις υποσχέσεις/ Μελέτησε την ιστορία/ Τα φτερά ξαναμεγαλώνουν/ Τα πέντε λεπτά του μπαμπά» είναι κάποιοι από τους τίτλους των χειρόγραφών του, τα οποία εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του με τίτλο «Τετράδια της Φυλακής».  

Το πραγματικό νόημα της ζωής, αλλά και την ελπίδα που δεν φυλακίζεται πίσω από τα σιδερένια κάγκελα ύμνησε κατά την περίοδο της κράτησής του και ο Ρώσος συγγραφέας Ντοστογιέφσκι. Αμέσως μετά την παρολίγον εκτέλεσή του, επέστρεψε στο κελί του –στα κάτεργα της Σιβηρίας– και έγραψε στον αδερφό του την εξής επιστολή: 

«Όταν σκέφτομαι τη ζωή μου μέχρι τώρα και συνειδητοποιώ πόσο χρόνο σπατάλησα σε τιποτένια πράγματα, σε λάθη, σε τεμπελιά, στην αδυναμία να ζήσω. Όταν συνειδητοποιώ πόσο λίγο εκτίμησα τη ζωή, πόσες φορές πρόδωσα την καρδιά και την ψυχή μου – τότε η καρδιά μου ματώνει. Η ζωή είναι δώρο, η ζωή είναι ευτυχία, κάθε λεπτό μπορεί να γίνει μία αιωνιότητα ευτυχίας! Δεν είμαι ούτε στενοχωρημένος, ούτε απογοητευμένος. Η ζωή είναι παντού, η ζωή είναι μέσα μας, όχι έξω από εμάς. Θα έχω ανθρώπους τριγύρω μου και το να είναι κανείς άνθρωπος μεταξύ ανθρώπων και να μην χάνει το κουράγιο του και να μην παραδίδει τα όπλα, ότι κι αν συμβεί – αυτό είναι η ζωή, αυτό είναι το καθήκον μας, τώρα το αντιλαμβάνομαι. Αυτή η ιδέα έχει εισχωρήσει στη ζωή και στο αίμα μου». 

«Δεν υπάρχει κελί που δεν τρυπιέται. Δεν υπάρχει σκλαβιά που να εμποδίζει την ελευθερία σου. Ο ουρανός είναι απέραντος», γράφει ο Περικλής Κοροβέσης. 

Εσύ τι νομίζεις; Φυλακίζεται η σκέψη;