Παράλληλες «αναγνώσεις» | Η καρδιά του σκότους – Αποκάλυψη τώρα!
Η καρδιά του σκότους (1990), Τζόζεφ Κόνραντ, μτφρ. Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδόσεις Ερατώ
Αποκάλυψη τώρα! (1979), Φράνσις Φορντ Κόπολα
Μια κινηματογραφική ταινία είναι μια αφήγηση, μια αλληλουχία εικόνων και ήχων που δέχονται την ερμηνεία του θεατή ως μια «ιστορία» με πλοκή, εξέλιξη και κατάληξη. Ένα βιβλίο και μια ταινία, μια εμπειρία που δυσκολεύομαι πολύ να της αποδώσω χαρακτηριστικά επίθετα, όπως «μοναδική!», «συγκλονιστική!». Είναι από εκείνες τις εμπειρίες που έχουν μεγάλο βάθος, ανεξίτηλο αποτύπωμα και σημαίνουσα βαρύτητα για τη διαμόρφωση υψηλών απαιτήσεων στην τέχνη. Βαριά όλα αυτά, ε; Με απλά λόγια, γύρισα το οπισθόφυλλο, έκλεισα το βιβλίο κι έμεινα με ανοιχτό το χάσκον στόμα μου για πολλή ώρα. Όλη την ημέρα εκείνη αναστοχαζόμουν τι διάβασα και πόσο βαθιά μπορεί να φτάσει ο δημιουργός στην ψυχογράφηση των ηρώων του. Πόσο συμβάλλει σε αυτήν την ψυχογράφηση το σκηνικό της πλοκής!
Η θέαση της ταινίας συνέπεσε με το τέλος της ανάγνωσης του βιβλίου. Ομολογουμένως δεν το επέλεξα, δεν το προγραμμάτισα, δεν είχα καν προλάβει ακόμη να αναζητήσω την ταινία, αλλά προγραμματισμένα προβλήθηκε από κάποιο κανάλι της τηλεόρασης, μάλιστα στην έκδοση («Redux») που κυκλοφόρησε από τον σκηνοθέτη το 2001 και περιλαμβάνει περίπου πενήντα επιπλέον λεπτά. Μια ταινία τρεισήμισι ωρών! Είχα αδρά καταχωρημένο στις εφηβικές εμπειρίες υλικό που αποτελείτο από σκηνές σκόρπιες και τους γονείς να παρακολουθούν με στυλωμένα μάτια την οθόνη. Κατά έναν εντελώς μυστήριο τρόπο,
με την ολοκλήρωση της ανάγνωσης και μετά την ταραχή της εσωτερίκευσης και της καταβύθισης στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής, στην «Καρδιά του σκότους», παρακολούθησα, λοιπόν, την προβολή της «Αποκάλυψης».
Το βιβλίο του Τζόζεφ Κόνραντ «Η καρδιά του σκότους» εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο το 1902 με τον τίτλο «Heart of Darkness» και αποτέλεσε πηγή αναφορών κι έμπνευσης για την αγγλική κουλτούρα, αναφορών που εκτείνονται από την ποίηση μέχρι την όπερα. Η τρομακτική επίδραση του βιβλίου πέρασε τα σύνορα της Αγγλίας, βεβαίως, κι αποκορύφωμα των επιρροών που άσκησε αποτελεί η ταινία «Αποκάλυψη τώρα!» του Φράνσις Φορντ Κόπολα.
Στο βιβλίο ο πρωταγωνιστής, ένας ναυτικός τυχοδιώκτης, ο Μάρλοου, διηγείται όσα έζησε στα ενδότερα της αφρικανικής ηπείρου, στο Κονγκό. Όλα αρχίζουν με το πηγαίο ενδιαφέρον του ήρωα να γνωρίσει τη χώρα αυτήν. Έτσι, έρχεται σε επαφή με μια βελγική εταιρεία που εμπορεύεται κυρίως ελεφαντόδοντο κατά μήκος του ποταμού Κονγκό και χάρη στις διασυνδέσεις του προσλαμβάνεται ως καπετάνιος σε ένα από τα ατμόπλοια της εταιρείας που ανεβοκατεβαίνουν τον ποταμό, με σκοπό τον ανεφοδιασμό των εμπορικών σταθμών. Ο ήρωας ταξιδεύει στις ακτές της Αφρικής και βρίσκεται μπροστά σε πρόχειρα παραπήγματα, δούλους που εργάζονται και διαβιούν σε άθλιες συνθήκες, ένα χάος όπου η ανθρώπινη ζωή έχει πολύ μικρή αξία, η οποία εξαντλείται στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων της αποικιοκρατικής εταιρείας. Ο ήρωας φτάνει στα όρια του πολιτισμένου γνωστού κόσμου. Στις όχθες του ποταμού ακουμπά η ζούγκλα, το θαμπό νερό, το ζοφερό άγνωστο.
Οι λευκοί που εργάζονται εκεί ζουν την έκσταση της απληστίας, της ακόρεστης πείνας για χρήμα κι εξουσία και συνάμα του τρόμου. Η γραφειοκρατία που ελέγχει τη λειτουργία των επιμέρους τμημάτων φροντίζει επιμελώς να συντηρεί τον ανταγωνισμό μεταξύ τους. Η γη απομυζάται, οι γηγενείς πεθαίνουν από την πείνα και τις ασθένειες. Το ατμόπλοιο του Μάρλοου επισκευάζεται μετά από μια βλάβη κι ο ίδιος στο διάστημα της αναμονής ακούει τις πρώτες ιστορίες για τον θρυλικό κ. Κουρτς. Ο Κουρτς, ενώ ξεκίνησε ως ένας απλός υπάλληλος της εταιρείας, έχει πλέον εγκατασταθεί στον πιο απομακρυσμένο σταθμό, αποκομμένος πλήρως από τους υπολοίπους κι από εκεί ασκώντας μια μυθώδη επιρροή στους ντόπιους εφοδιάζει την εταιρεία με τεράστιες ποσότητες ελεφαντόδοντου. Τι είναι τελικά ο Κουρτς; Ένας θρύλος; Από πού αντλεί την τεράστια εξουσία του; Ποιοι τον θαυμάζουν; Ποιοι τον προσκυνούν ως θεό; Ποιοι τον φοβούνται; Φήμες και ψίθυροι για την προσωπικότητα και τη δράση του στην καρδιά της ζούγκλας, σε έναν τόπο ανοίκειο, και η περιέργεια, η ισχυρή έλξη που ασκεί στον ήρωα οδηγούν στην αναπόδραστη συνάντησή τους. Ποια είναι τελικώς η «καρδιά του σκότους»; Η καρδιά της ζούγκλας, του Κουρτς ή του Μάρλοου;
Στην ταινία το σκηνικό της δράσης στήνεται στο Βιετνάμ το 1968. Η ιστορία εκτυλίσσεται στα χρόνια του πολέμου. Βρισκόμαστε στον πυθμένα ενός κόσμου που θα αλλάξει για πάντα μετά από αυτόν τον πόλεμο. Βρισκόμαστε ξανά στην καρδιά του σκότους. Η ταινία αρχίζει με μια από τις πιο εμβληματικές σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου. Ένα ποτάμι, στις όχθες η ζούγκλα.
Η ζούγκλα εκρήγνυται. Η ανυπότακτη ζούγκλα παραδομένη σε μαυροκόκκινες γλώσσες φωτιάς που αγγίζουν έναν γκρι ουρανό. Η μυστηριακή μουσική εισαγωγή και τα πρώτα λόγια με την εξαίσια φωνή του Jim Morisson. This is the end.
Ο λοχαγός Γουίλαρντ έχει την αποστολή να ανέβει τον ποταμό, να φτάσει στα έγκατα του αγνώστου, ώστε να ανακόψει τη δράση του αποστάτη στρατηγού Κουρτς, οποίος έχει περάσει τη λεπτή εκείνη γραμμή που διαχωρίζει την ιδιοφυία από την τρέλα, την παράνοια. Τόνοι ψυχεδέλειας, η μυρωδιά της ναπάλμ, σέρφινγκ στο ματωμένο ποτάμι, οι «Βαλκυρίες» του Βάγκνερ «χαλί» σε ριπές από πολυβόλα και βόμβες, αίμα, θάνατος, ναρκωτικά, ανθρώπινα κρανία καρφωμένα σε πασσάλους, ένα τείχος χωρίζει το οικείο από το άγνωστο που παγώνει το αίμα, το γκρέμισμα του αμερικανικού ονείρου. Κανείς δε θα γυρίσει ίδιος μετά το Βιετνάμ στην Αμερική, αν γυρίσει…
Στην τελευταία σκηνή ο θεατής βιώνει την έκσταση. Τη στιγμή που ο Γουίλαρντ σκοτώνει τον «ποιητή – πολεμιστή», τον παράφρονα Κουρτς, ένας ταύρος θυσιάζεται μέσα στον τρελό χορό των ιθαγενών, σε ένα τελετουργικό ονείρου. Η θυσία του; Το τέλος του Κουρτς, το τέλος του αμερικανικού ονείρου, το τέλος του σκηνοθέτη, καθώς μετά από την ταινία αυτή αναδομείται η σύνολη οπτική για το σινεμά του είδους. Μια θανατηφόρα πληγή στην καρδιά του σκότους. «The horror, the horror» είναι οι τελευταίες λέξεις του Κουρτς. Κλείνεις τον τηλεοπτικό δέκτη και χρειάζεσαι ένα μισάωρο για να σηκωθείς από την πολυθρόνα.
Η ταινία ξεπέρασε κατά πολύ τον προϋπολογισμό του Κόπολα και παραλίγο να τον οδηγήσει στην πτώχευση. Ο ίδιος είχε να διαχειριστεί έναν φοβερό κι ολέθριο τυφώνα και τις ζημιές που προκάλεσε στις εγκαταστάσεις των σκηνικών της ταινίας, έναν εμφύλιο πόλεμο που ανέστειλε την πραγματοποίηση των γυρισμάτων, την παρ’ ολίγον θανατηφόρα καρδιακή προσβολή που υπέστη ο Μάρτιν Σιν (λοχαγός Γουίλαρντ) και τις ιδιοτροπίες του Μάρλον Μπράντο (στρατηγός Κουρτς). Θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα του 20ου αιώνα.
Η ταινία «Αποκάλυψη τώρα!» δεν είναι απλώς μια ταινία για το Βιετνάμ, είναι το ίδιο το Βιετνάμ, είπε ο σκηνοθέτης, κι η ιστορία του κινηματογράφου καταχώρησε αυτήν την οπτική του πολέμου ως κτήμα ες αεί δικαιώνοντάς τον.
Βιβλίο και ταινία κύκλωσαν παράφορα την ιδέα που είχα για την ψυχή και τον τρόπο που μεταπλάθεται όταν συγκλονίζεται από εξωτερικά γεγονότα που γεννούν βαθιά ψυχικά συμβάντα.
Σε όλα τα αινίγματα η απάντηση είναι ο άνθρωπος. Η καρδιά του σκότους, η αποκάλυψη του άρρητου.
Καλή σας ανάγνωση και καλή θέαση after all!
Comments
No Comments