“Art Brut”. Η τέχνη του περιθωρίου.

Αρκεί άραγε κάποιος να είναι απλοϊκός, απαίδευτος ή αδέξιος?

Αρκεί, όταν τον ωθούν η έκσταση, η απομόνωση και το περιθώριο.

Επάνω σε αυτήν την εσωτερική πάλη -ξαφνικά- γεννιέται μια ιδιαίτερη μορφή δημιουργικότητας, μια ειλικρινής έκφραση της τέχνης, η οποία εκθέτει «ωμούς» και κρυφούς διαλόγους.

Η «Art Brut» (Ωμή Τέχνη) δεν είναι ένα παράδειγμα παιδαγωγικής τέχνης! Δημιουργήθηκε από ανθρώπους που δεν υπέστησαν την «κατεργασία» του πνεύματος στην οποία υποβάλλουν τις μαθητευόμενες και τους μαθητευόμενους οι σχολές. Έτσι, εστίασε το ενδιαφέρον της κυρίως στα έργα έγκλειστων σε ψυχιατρικά ιδρύματα και ατόμων που βρίσκονταν ολοκληρωτικά εκτός της Κουλτούρας και της κοινωνίας. Σηματοδοτώντας την έναρξή της το 1945 με το έργο του Γάλλου ζωγράφου και γλύπτη Jean Dubuffet, η τέχνη του περιθωρίου ή πιο ελεύθερα η «τέχνη των απ’ έξω» περιγράφει κραυγάζοντας σιωπηλή ακραίες διανοητικές καταστάσεις, περίπλοκους φανταστικούς κόσμους κι αντισυμβατικές σκέψεις. Δεν θα μιλήσουμε απλώς για μια τέχνη καμωμένη από αυθεντική παρόρμηση, αλλά για μια τέχνη που προσπαθεί να προσαρμοστεί απρόσβλητη, ακριβώς επειδή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δε θέλουν ή δεν μπορούν να προσαρμοστούν.

«Η τέχνη των τρελών»

Το ενδιαφέρον για την τέχνη των έγκλειστων σε ψυχιατρικά ιδρύματα άρχισε να αναπτύσσεται κατά τη δεκαετία του 1920. Το 1921 ο Δρ. Βάλτερ Μοργκεντάλερ, κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ein Geisteskranker als Künstler» (Ένας ψυχασθενής ως καλλιτέχνης), αφιερωμένο στον Άντολφ Βέλφλι (Adolf Wölfli, 1864-1930), έναν ψυχωτικό ασθενή, τον οποίο είχε υπό την επίβλεψή του στην κλινική όπου εργαζόταν. Ο Βέλφλι είχε αρχίσει αυθόρμητα να ζωγραφίζει, μια δραστηριότητα που έδειχνε να τον ηρεμεί. Το πιο σημαντικό έργο του είναι ένα εικονογραφημένο έπος 45 τόμων, όπου διηγείται την κατά φαντασίαν ιστορία της ζωής του. Με 25.000 σελίδες, 1.600 εικονογραφήσεις και 1.500 κολλάζ, αποτελεί ένα μνημειώδες έργο έως σήμερα. Ο Βέλφλι καταπιάστηκε επίσης με έναν μεγάλο αριθμό μικρότερων έργων, κάποια από τα οποία πουλήθηκαν ή δωρίσθηκαν. Ολόκληρο το έργο του εκτίθεται στο Ίδρυμα «Άντολφ Βέλφλι» στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βέρνης.

Το 1922 ήταν η χρονιά που εκδόθηκε ένα ακόμη βιβλίο, το «Bildnerei der Geisteskranken» (Τέχνη των ψυχικά ασθενών), από τον Δρ. Χανς Πρίντσχορν. Ο Γάλλος καλλιτέχνης Ζαν Ντιμπιφέ (Jean Dubuffet) εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από το συγκεκριμένο βιβλίο κι άρχισε να συλλέγει αντίστοιχα έργα τέχνης, τα οποία ονόμασε Art Brut (ωμή ή ακατέργαστη τέχνη). Το 1948 δημιούργησε την ομάδα «Ωμής Τέχνης» μαζί με άλλους καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο Αντρέ Μπρετόν (André Breton). Η συλλογή, γνωστή ως «Collection de l’Art Brut», περιλαμβάνει χιλιάδες έργα τα οποία εκτίθενται έως σήμερα στη Λωζάννη της Ελβετίας.

Ο Dubuffet πίστευε ότι η δεσπόζουσα κουλτούρα της εποχής κατόρθωσε να προσαρμόσει στα μέτρα της κάθε νέα εξέλιξη στην τέχνη, αφαιρώντας της έτσι την οποιαδήποτε αυθεντική έμπνευση. Θεωρούσε ότι η Ωμή Τέχνη ήταν η μόνη διέξοδος σ’ αυτό το πρόβλημα – μόνο αυτή ήταν απρόσβλητη. Ο λόγος δε θα μπορούσε να είναι άλλος από το ότι οι δημιουργοί είναι αυτοδίδακτοι, έχουν βιώσει το περιθώριο της κοινωνίας και φλέγονται από ένα ασίγαστο πνεύμα εξέγερσης. Τείνουν να είναι αδιαπέραστοι από τα συλλογικά πρότυπα και τις αξίες. Αγνοούν εντελώς τη δημόσια αποδοχή ή τις απόψεις των άλλων. Δεν αποζητούν καμία δημόσια αναγνώριση, οποιοδήποτε σύμπαν δημιουργούν προορίζεται αποκλειστικά για τον εαυτό τους. Χρησιμοποιώντας άνευ προηγουμένου μέσα και υλικά, δεν υποχρεούνται σε καμία καλλιτεχνική παράδοση, επιλέγοντας μονάχα να εκφράσουν τους ιδιαίτερα εσωτερικούς τους, εικονικούς κόσμους.

«Περιμένουμε από την τέχνη να μας ξεριζώσει, να ξεμπλοκάρουμε τις πόρτες» (1963, Dubuffet).

Εδώ, ο Dubuffet μας καλεί να αναζητήσουμε την «αληθινή τέχνη» σε απρόσμενα μέρη. Να επαναστατήσουμε με το πνεύμα, όχι με τη νόηση. Να βγούμε από το κελί της συνείδησης και να καταδυθούμε στον βυθό της παρόρμησης. Να γράψουμε τη λέξη «τέχνη» σε εισαγωγικά, εκείνη τη σπάνια τέχνη, που παράγεται από αυτούς που δεν ξέρουν καν το όνομά της.

Kαλλιτέχνες του περιθωρίου.

Ο Άντολφ Βέλφλι (Adolf Wölfli, 1864-1930) έζησε έγκλειστος σε ψυχιατρείο για δεκαετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων δημιούργησε έναν τεράστιο αριθμό έργων ζωγραφικής, κειμένων και μουσικών συνθέσεων. Ο Βέλφλι ήταν ο πρώτος «καλλιτέχνης του περιθωρίου» που έγινε γνωστός και τ’ όνομά του είναι στενά συνδεδεμένο με τον όρο ακόμα και σήμερα.

Ο Νεκ Τσαντ (Nek Chand, 1924- ) Ινδός καλλιτέχνης, γνωστός για την κατασκευή του Πέτρινου κήπου του Τσαντίγκαρ, ενός πάρκου γλυπτικής έκτασης 160.000 τετραγωνικών μέτρων.

Ο Φερντινάντ Σεβάλ (Ferdinand Cheval, 1836-1924) ήταν ταχυδρόμος σ’ ένα μικρό χωριό νότια της Λυών στη Γαλλία. Εμπνεόμενος από ένα όνειρο, κατασκεύασε σε διάρκεια 33 ετών το Παλαί Ιντεάλ. Επρόκειτο για κάτι ανάμεσα σε λειτουργικό κτίριο και γιγάντιο γλυπτό, το οποίο κατασκευάστηκε από πέτρες που ο Σεβάλ μάζευε από τον δρόμο κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του, σύρμα περίφραξης και τσιμέντο.

Ο Χένρι Ντάρτζερ (Henry Darger, 1892-1973) ήταν ένας μοναχικός άνθρωπος, ο οποίος κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας έμεινε ορφανός και κλείστηκε σε ίδρυμα. Λίγο πριν το τέλος της ζωής του, ανακαλύφθηκε στο διαμέρισμά του ένα τεράστιο δεκαπεντάτομο βιβλίο 15.000 σελίδων. Το βιβλίο περιείχε, εκτός από κείμενα, κι εκατοντάδες εικονογραφήσεις, που αποτελούν και το επίκεντρο του ενδιαφέροντος: χάρτες, κολλάζ φωτογραφιών και ζωγραφιές με νερομπογιά, που διηγούνται την ιστορία των «Vivian Girls», φανταστικών ηρωίδων της παιδικής του ηλικίας. Οι Vivian Girls συχνά δολοφονούνται με βίαιο τρόπο και όταν απεικονίζονται γυμνές διαθέτουν αντρικά γεννητικά όργανα. Οι εικονογραφήσεις, που συχνά περιγράφουν μάχες, συνδυάζουν εικόνες του Αμερικανικού Εμφύλιου με εντυπωσιακά τέρατα.

Η Ματζ Τζιλ (Madge Gill, 1882-1961), Αγγλίδα καλλιτέχνιδα που δημιούργησε χιλιάδες έργα «καθοδηγούμενη» από ένα πνεύμα που αποκαλούσε «Myrninerest» (my inner rest, το εσώτερο υπόλοιπό μου).

Ο Αλεξάντερ Λομπάνοφ (Alexander Lobanov, 1924-2003), ένας κωφός και αυτιστικά απομονωμένος Ρώσος, που έγινε γνωστός για τις λεπτομερείς και συχνά αποθεωτικές αυτοπροσωπογραφίες του: πίνακες και φωτογραφίες, που συνήθως περιλαμβάνουν εικόνες μεγάλων τουφεκιών και όπλων.

Ο Μαρτίν Ραμίρες (Martín Ramírez, 1895-1963), Μεξικανός που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σ’ ένα ψυχιατρείο της Καλιφόρνια (είχε διαγνωστεί ως παρανοϊκός σχιζοφρενής). Ανέπτυξε μια περίτεχνη εικονογραφία με κύριο χαρακτηριστικό τα επαναλαμβανόμενα σχήματα, συνδυασμένα με εικόνες τρένων και ηρώων της Μεξικάνικης παράδοσης.

Ο Άκιλις Ριτσόλι (Achilles Rizzoli, 1896-1981) δούλευε υπάλληλος σε αρχιτεκτονικό γραφείο, ζώντας με τη μητέρα του στο Σαν Φρανσίσκο. Μετά τον θάνατό του ανακαλύφθηκε μια τεράστια συλλογή περίτεχνων σχεδίων, πολλά από τα οποία με τη μορφή χαρτών, σχεδίων κτιρίων και αρχιτεκτονικών διαγραμμάτων που περιέγραφαν τα αισθήματά του και τις προσωπικές του φαντασιώσεις, συμπεριλαμβανομένων πορτρέτων της μητέρας του ως νεομπαρόκ κτίριο.

Ο Θεόφιλος (Theofilos), ο σημαντικότερος Έλληνας ναΐφ ζωγράφος πέθανε στις 24 Μαρτίου του έτους 1934, δίχως ποτέ να αναγνωριστεί το έργο του όσο ζούσε.